ÖZET
Bu çalışmanın amacı sinema akımları içerisinde önemli ve zengin bir dönemi temsil eden dışavurumcu Alman sinemasının toplumsal ve tarihsel kökenleri incelenmek; bu dönem sinemasının oluşmasına etki eden unsurları tarihsel ve toplumsal süreç içerisinde görmektir. Bu amaçla öncellikle Almanya’nın kuruluş ve Kutsal Roma Germen İmparatorluğu tarihlerine kısaca değinilmiş, ardından 19yy. Almanya tarihi detaylı olarak incelenmiştir. Çünkü 19yy. gelişmelerinin 20yy.’ın başında yaşanan toplumsal ve tarihsel olaylar üstündeki etkisi, geçmiş yüzyıllara nazara daha fazladır.
İncelemenin ikinci bölümünde dışavurum akımı genel hatlarıyla ele alındıktan sonra, Alman sineması tarihine değinilmiş ve beraberinde dışavurumcu Alman sineması örnekleriyle de açıklanmış; anlatılan tarihsel sürecin akıma yansıması tartışılmıştır.
I. BÖLÜM
YAKIN GEÇMİŞ ALMANYA TARİHİ
Giriş
Dünya tarihçilerine göre bugün “Almanya Tarihi” olarak adlandırılan süreç 9. yy’da Frank İmparatorluğu Kralı’na, Papa III. Leo tarafından Roma İmparatoru tacı takılmasının ardından, 960 yıllarında Büyük I. Otto’nun imparatorluk tacını giymesiyle kurulan “Kutsal Roma İmparatorluğu” tarihi ile başlamaktadır.(1)Ve 10yy.’dan itibaren orta Avrupa topraklarında 1000 yıldır süregelen politik ve ekonomik kaynaklı iç ve dış savaşalar tüm Avrupa tarihinin belirleyici unsuru olmuştur.
En geniş sınırlarına ulaştığında bugünkü Almanya, Avusturya, Slovenya, Çek Cumhuriyeti, Batı Polonya, İsviçre, güney bölgeleri, doğu Fransa, ve kuzey İtalya’nın büyük bölümüne kadar uzanan geniş bir coğrafyayı kapsayan İmparatorluk, 14yy’ın son çeyreğinden sonra Kutsal Germen-Roma İmparatorluğu adını almış ve 1800’lerin başına kadar varlığını sürdürmüştür. Gerek Alman ve Prusya hanedanlarının kendi iç iktidar çatışmaları, gerek egemenlik altındaki prenslerin ve derebeylerinin güçlenip kendi şehir devletlerini kurmaları, bunların yanı sıra Fransa ile sürekli devam eden savaş ortamı Kutsal Roma İmpartorluğunda siyasal istikrarın devamlı sekteye uğramasına neden olmuştur. Özellikle söz sahibi olan prensliklerin ve derebeyliklerin Ortaçağ Avrupasında politik, ekonomik ve sosyal açıdan belirleyici rolleri vardır. Kısa süreli barış dönemlerinin ardından saldırılar, savaşlar ve kopmalarla dağılma sürecine giren İmparatorluğa son darbeyi, 1789’da gerçekleşen Fransız Devrimi vurmuştur. Fransa’nın mutlakıyet karşısındaki özgürlükçü düşüncelerine karşı açılan Koalisyon Savaşları 1805 yılına gelindiğinde Kutsal Roma-Germen İmparatorluğunun kesin sonunu belirlemiştir. Prensliklerin Konfederasyonlara dağılmasıyla da, 1813 yılına kadar Fransız hegemonyasına giren Almanya, 1814’te Napolyan’a karşı Müttefikleriyle birlikte verdiği kurtuluş savaşından galip çıkmıştır. 1815’te barış görüşmeleri ve Avrupa’nın yeni haritasını çizmek için toplanan Viyana Kongresinde masaya yatırılan sorun kazanılan özgürlüğün, hangi siyasi yapı içerisinde kullanılacağı noktasında kilitlenir. (2)
Bu makalenin asıl konusu olan Dışavurumcu Alman sinemasının kökenleri tüm baskıcı, monarşik Almanya tarihinde bulunabileceği gibi, daha yakın bir tarihsel kesit olan 1815-1919 arasındaki süreç, 20yy’ın ilk yarısındaki toplumsal ve kültürel değişimlerin nedenlerinin bir çerçevesini çizmektedir. Bu bağlamda 1815 sonrasındaki Almanya tarihi daha detaylı ele alınmıştır.
19yy.’da Almanya
Viyana Kongresinde toplanan devlet adamlarının önündeki temel sorunun Almanya'nın kalıcı yönetimini oluşturabilmekti demiştik. Kongrede bir araya gelen 18. yüzyılın eski okullu diplomatları Fransız Devrimi'nin ilkelerinden korkan, demokratik yönetim kuramlarını küçük gören zihniyetteydi; fakat ortada 1789'dan önceki sınırlara ve yönetimlere aynen geri dönülemeyeceğinin de açık bir gerçekliği vardır. Böylece, Viyana görüşmeleri sırasında alınan Almanya'ya ilişkin kararlar, yenilikçilikle tutuculuk, aşırı bölünmeyle katı merkeziyetçilik arasında bir orta yol izlemiştir; kaynaklara göre, ne geçmişi özleyenler, ne de yeniye özenenler tam anlamıyla memnun edilememişti. (Heinrich A. Winkler, 2006:30)
Almanya’nın zihniyet olarak bu ikiye bölünmüşlüğü aslında ülkenin ve insanlarının kaderini belirleyen en önemli etken olmuştur. Bu ikiliğin sonuçlarına ileride değinilecektir.
1815 Viyana Kongresi'nde ortaya çıkan Almanya, iki büyük devlet Avusturya ve Prusya'dan Bavyera, Württemberg, Saksonya ve Hannover'in küçük krallıklarına; Baden, Nassau, Oldenburg ve Hessen-Darmstadt gibi daha küçük düklüklerden Schaumburg-Lippe, Schwarzburg-Sonder-hausen ve Reuss Schleiz-Gera gibi çok küçük prensliklere ve Hamburg, Bremen, Lübeck, Frankfurt am Main gibi bağımsız kentlere kadar büyüklükleri değişen 39 devletten oluşuyordu. Komisyondaki görüşmeciler, bu bütünleşmiş siyasal birimleri oluşturmakla kalmadılar, aynı zamanda bu birimlerin ulusa ilişkin konularda oynayacağı rolleri de değiştirdiler: Prusya, Almanya içinde temel bir konuma geldi. Savaşın galipleri, Fransız saldırılarının yinelenmesinden korkarak, Berlin'in Orta Avrupa'nın batı sınırının koruyuculuğunu üstlenmesine karar verdiler. İlerde Avrupa'nın en büyük sanayi merkezi durumuna gelecek iki bölge Ren ve Vestfalya, Hohenzollerin eyaletleri oldu. 18. yüzyıl sonunda iki uluslu bir devlet olma sürecine giren Prusya, yeniden Almanya'ya katılmış ve ülkenin her iki cephesinde de stratejik konumlara getirilmiş oldu.
Öte yandan güneyde Avusturya'nın çekim merkezi doğuya doğru kaydı. I. Franz, coğrafi açıdan bütünlük, askeri açıdan da savunulabilirlik uğruna, Kutsal Roma-Germen İmparatorluğu'nu koruma rolünden vazgeçti. Adriyatik'teki Venedik topraklarına karşılık, Avusturya Felemenki ile birlikte Güney ve Batı Almanya'daki toprakları geri verdi. Böylelikle, ilgi alanı İtalya ve Balkanlar'a kayan Habsburg İmparatorluğu'nun Germen niteliği azaldı. Bu yeni toprak dağılımı, şüphesiz ki ilerde çok önemli sonuçlar gebeydi.
Bu çok yönlü orta Avrupa tablosunu göz önüne alarak, Heinrich August Winkler’in yeniden oluşturulmaya çalışan Alman birliği üstüne yaptığı temel saptamayı okuyabiliriz:
“Almanlar için, Alman sorunsalının her zaman iki yönü vardı: Bir bölge sorunsalı ve bir anayasa sorunsalı; tam olarak: Birlik ve özgürlük ilişkisinin sorunsalı. Bölge sorunsalının odak noktasında “büyük Almanya” ya da “küçük Almanya” sorunu duruyordu. Kutsal Roma İmparatorluğu yerine bir Alman ulusal devleti kurmak mümkün olursa, buna Almanca konuşan Avusturya da dahil olmak zorunda mıydı yoksa bu bölge olmadan Alman sorunsalına bir çözüm düşünülebilir miydi? Anayasal sorunsal her şeyden önce halk ile taht arasındaki güç dağılımıyla ilgiliydi. Birleşik bir Almanya’da söz hakkı kimde olmalıydı: Almanların seçilmiş temsilcilerinde mi yoksa prensler ya da onların en güçlüsünde mi?”
Barış görüşmelerinden sonra yukarda tasvir edildiği gibi sınırları çizilen topraklar Kutsal Roma-Germen İmparatorluğunun yapısında oldukça uzak olan bir Alman Konfederasyonu tablosu çizmektedir. Bu yapı esasında, egemenlik yetkilerinin ağırlıklı olarak üye hükümetler elinde olduğu, gevşek bir siyasal birlikti. Yürütme ve yasamaya ilişkin merkezî kurumlar yoktu, yalnızca Frankfurt am Main'de ortak yasaların görüşüldüğü bir Federal Meclis vardı. Konfederasyonun, kuramsal olarak, ülkenin ekonomik ve siyasal ilişkilerini güçlendirecek önlemleri yürürlüğe koyma yetkisi vardı. Uygulamada ise merkezî iktidarın oluşturulabilmesi için yerel özerkliklerden vazgeçmeye yanaşmadı, bölünmeyi destekledi. Kuruluşunun temel amacı, kazandıkları bağımsızlığı ve önemi yitirmek istemeyen ikinci sınıf devletlerle, Almanya dışına dönük çıkarlarının devamını ancak âdemi merkeziyetçi bir siyasal birlikte gören Habsburgların bu konumlarını korumaktı. Bu niteliği ile konfederasyon baştan beri gelenekselliğin ve yerelliğin destekçisi oldu.
Kurtuluş Savaşı sırasında umutları artan milliyetçiler ise konfederasyonu, körü körüne bir gericiliğin aracı olarak görüyorlardı. 1815'te oluşturulan yapı, gerçekte Orta Avrupa'da toplum bilincinin ve ekonomik bütünleşmenin yavaş gelişiminin tam bir yansımasıydı. Yönetimin merkezileşmesini savunan militan reformcular, sesini duyurabilen bir azınlıktı. Toplumun alt sınıflan, Viyana Kongresi sonuçlarını sessizce kabullenmişti. Barış antlaşmasının zayıf noktası, var olana uyması değil, gelecekteki değişikliklere uyum gösterme yeteneğinden yoksun olmasıydı. Temelde kırsal ve tarımsal olan bir toplumun siyasal gereksinmeleri için yeterli gibi görünen bu düzenleme, 50 yıl sonra, fabrikalar ve demiryolları çağında tam bir tarih yanılgısına dönüştü.
1815-1820 arasındaki liberal kuramlar çerçevesinde yapılacak toplumsal reformları destekleyen girişimler, siyasal bir yeniden düzenleme ile anayasal bir hükümetin kurulmasını isteyen yurtsever gruplar ve üniversite öğrencileri, resmi yönetime karşı reformist başkaldırı girişimlerinde bulundular. Buna karşılık Alman Konfederasyonu prensleri; Federal Meclis'in kabul ettiği bir dizi baskı hükümler uygulayan genel bir sansür ortamı oluşturuldu. Bu durum, hükümetlerde reformdan yana ve reforma karşı olanlar arasında sürdürülen mücadele üzerinde önemli etki yarattı; ki bu noktada, Almanların ikili yol ayrımı bir kez daha karşımıza çıkmaktadır: Prusya'da hükümetin liberal üyeleri istifa etmek zorunda kaldılar. Krallık için bir anayasa oluşturma planı reddedildi. Berlin'deki bu sağa kayış, kuzeyin ikinci sınıf devletlerindeki baskıcı eğilimleri de körükledi ve kısa sürede bunlar da anayasa çıkarma girişimlerinden vazgeçtiler. Reform hareketleri toplumun siyasal ve ekonomik yapısını değiştirmeyi başarmış olsa da, Orta Avrupa'da liberal yönetim ve ulusal bağlılık geleneğini oluşturamamıştır.
İngiltere ve Fransa'nın kendi kurumlarının dayanağı olan burjuva toplum bilinci, Ren Irmağının doğusunda hâlâ görülmüyordu. Almanya'ya özgür yönetim düşüncesi, sanayide ya da siyasal yapıda bir devrimin meyvesi olarak değil, yabancı bir örneğin taklidi ve yabancı egemenliğine tepki biçiminde girmişti.
Haziran 1830'da tekrar hareketlenen devrimci girişimler gene şiddetle bastırıldı, muhalefet sindirildi: Federal Meclis, tahtın devlet politikası içindeki yerini sağlamlaştıran, yasama organının gücünü kısıtlayan, toplantı özgürlüğüne sınırlama getiren, polisin yetkilerini genişleten ve sansürü yoğunlaştıran ek baskı önlemlerini benimsedi. Böylece, Viyana Kongresi'nin kurduğu sistemi sarsan, yeni ve daha sert siyasal patlamalar yüzyılın ortalarına kadar görülmedi.
Fakat şiddet yoluyla bastırılan muhalif toplumsal kanat ne susturulabildi ne de yok edilebildi. Tam aksine düşüncelerinin dayanağını Fransız Devrimi’nden alan gruplar toplumsal tabakların bilinçlenmesini sağlayarak, halkın katıldığı siyasi partilerin ve ideolojik oluşumların önünü açtı. Reform yanlıları toplanmaya, planlar yapmaya, örgütlenmeye ve propagandaya başlayınca, düzen yanlıları da stratejilerini oluşturmak ve programlarını tanıtmak zorunda kaldılar. Henüz ne anayasaları, ne de parlamentoları bulunan Avusturya ve Prusya'da bile kulüpler, toplantılar, gazeteler, broşürler ve dilekçeler aracılığı ile dolaylı yollardan siyasal eleştiri görülüyordu. 18yy.’ın Aydınlanma çağından farklı olarak, artık Orta Avrupa'da, prenslik otoritesine kayıtsız şartsız boyun eğmeyi reddeden bir zihniyet değişimi vardı. Sanayileşmenin başlamasının, ekonominin biçimi ve toplumun yapısı üzerinde yarattığı değişiklikler, siyasetin yapısında ve örgütlenmesinde değişmelere yol açtı.
Hanedan çıkarları güdenlerin en önemli karşıtları liberaller ve ılımlılardı. Başlıca desteği sanayicilerden, tüccarlardan, bankerlerden, maden sahiplerinden, kamu görevlilerinden ve üniversite profesörlerinden alan bu grup, yetenekten çok, doğuştan soyluluğun üstünlüğünü taşıyan kişilerin ağırlıklı olduğu bir yönetim biçimine karşı varlıklı burjuvaziyi temsil ediyordu. Ve burjuvazinin kendi çıkarcı karakteristiği gereği kralın iktidarı, mülk sahipleri tarafından seçilen bir parlamento ile paylaşacağı bir monarşiden yanaydı.
Bu grubun daha solunda küçük tüccarlar, küçük dükkân sahipleri, vasıflı işçiler, bağımsız çiftçiler, siyaset yazarları, gazeteciler, avukatlar ve doktorların oluşturduğu demokratlar ya da radikaller vardı. Bunlar, halkın egemenliği temeline dayanan eşitlikçi bir iktidar biçimi istiyordu. Küçük burjuva düşünce yapıları içinde halkın enerjisinin ve beklentilerinin siyasal ve toplumsal reforma dönük düzenli bir güç olarak, ancak 1793’teki Jacobin cumhuriyet modeli ile dönüşebileceğine inanıyorlardı. Monarşiye tamamen karşı olduklarını dile getiremeseler de, kralın gücünün, eşit oy ile seçilecek bir parlamentoya aktarılmasını istiyorlardı. Özel mülkiyete bağlılıkları, liberaller kadar güçlü olmakla birlikte, demokratlar, alt sınıfların ekonomik koşullarının düzelebilmesi için hükümetin iş hayatını düzenlemesini de kabul ediyorlardı. Radikaller sayıca ılımlılar kadar çok olmamakla birlikte, önemli bir muhalefet grubu idiler.
Siyasal sistemine yönelik eleştiriler arttıkça, sistemin savunucuları da aynı ölçü de ideolojik konumlarını daha belirgin olarak tanımlamak zorunda kalmışlardır. Çoğunlukla toprak sahibi soylular, saray aristokrasisi, subaylar, yüksek bürokratlar ve kiliseden gelen düzen savunucuları, bireylere ve topluma ilişkin tutucu önyargılara dayalı yeni görüşler geliştirmeye başladılar. Onlara göre, kişilerle hükümetler arasındaki ilişkiler, katı bir bireyciliğe dayalı anayasalarla sağlanamazdı. Onlar reformcular hayalperesttiler ve geçmişten gelen tarihsel güçleri hesaba katmadan konuşuyorlardı. “Bütün insanlar eşittir” demek, aile, sınıf, içinde yetişilen ortam, eğitim ve gelenek farklılıklarını görmezden gelmek demekti. Kalıcı bir yönetim biçimi, ancak, insanların zaman içinde benimsemeyi öğrendikleri taht, kilise, asiller ve ordu gibi, toplumun geleneksel kurumlan üstüne kurulabilirdi, inançlılar tanrıtanımazlara, işçiler sömürüye, vatandaşlar devrime karşı ancak yasaların ve tarihin geçerli kıldığı bir iktidar sistemi ile korunabilirdi. Böyle olunca da, Alman Konfederasyonu'nun siyasal kurumları tek geçerli merci konumunda görülmeliydi.
Var olan statükonun bu tavırla konuşması elbette en doğal siyasal söylemdir; fakat asıl önemli olan söylenenlerin içeriği değil, iktidar sahiplerinin zaten baskıcı bir rejimle sindirmeye çalıştıkları muhaliflere karşı ayrıca söylemsel bir savunma mekanizması da oluşturma girişimidir. İktidarın baskıcı tutumun yanı sıra, savunmaya geçmesi ve aynı taktikle karşı atak girişiminde bulunması, karşısındaki rakibin büyüklüğünü ve onun ne kadar ciddiye aldığının kanıtı biçiminde okunabilir.
Siyasal kanatta bu gelişmeler yaşanırken, Orta Avrupa'da büyük ölçekli sanayi ekonomik etkilerini göstermeye başlamıştı. Dokuma tezgâhlarına ve kömür madenlerine giren makineleşme, imalatın diğer dallarına da yayıldı ve ulusun ekonomik yaşamın tümünü etkileyen baskılar oluşturmaya başladı. Demiryollarının, buharlı gemilerin, daha büyük karayollarının ve daha iyi kanalların yapılmasıyla ulaşım ağı düzeldi. Fonlar, hükümet bonoları ve ticaret girişimlerinden imalat kuruluşlarına yöneldi. Serveti, sanayi etkinliklerinden gelen yeni bir orta sınıf oluşmaya başladı. Bu sınıfın giderek artan ekonomik önemi, onu daha fazla siyasal etkinlik ister duruma getirdi. Viyana Kongresi'ni izleyen dönemde nüfus bileşimindeki önemli değişiklikler, sanayi ile önceki üretim biçimleri arasındaki çelişkiyi pekiştirdi. Alman Konfederasyonu nüfusunun büyük kesimi kırsal alanlarda yaşamayı sürdürdüyse de, kırdan kente önemli göçler olmaya başladı.
Sanayideki gibi tarımda da yeniden düzenleme sıkıntıları baş gösterdi. Elbe'nin doğusunda serfliğe (köleliğe) son verilmesi, kır proletaryası tarafından ekilip biçilen, soylulara ait büyük mülkler doğurmuştu. Prusya'da serflilerin azad edilmesi, Junker'lere, küçük çiftçilerinkileri de alarak kendi topraklarını genişletme olanağı vermişti. Bunun sonucunda, Hohenzoller Krallığı'nın doğusundaki köyler, soyluların ekonomik, toplumsal ve siyasal egemenliği altına girdi. Pomeranya, Brandenburg, Silezya ve Doğu Prusya'nın efendileri tarımı denetliyor, orduyu ve bürokrasiyi yönetip sarayı etkiliyordu. Elbe'nin batısında ise temel sorun topraksızlık değil, nüfus fazlalığı idi.
Ren ve Tuna boyunca soylular çok yüksek paralar karşılığında köylülere toprak mülkiyeti vermekten yanaydı. Bu da çiftçileri ağır bir mali yük altına sokuyordu. Kırsal nüfusun çoğu, yoksulluktan kaçışın yolunu Yeni Dünya'ya göçmekte buldu. Kalanlar ise hızlı nüfus artışı karşısında, toprakların artık verim alınamaz ölçüde bölünmesinin zorluklarını yaşadılar. Sanayide iş bulamayan fakirleşmiş köylüler arasında huzursuzluk arttı.
Tüm bu politik, ekonomik ve toplumsal gelişmeler karşısında Alman Konfederasyonu'nun siyasal yapısı, zanaatçıların sanayiye karşı mücadelesi, toprağa aç köylülerin hoşnutsuzluğu ve çok sayıda devletçiğin varlığının doğurduğu sıkıntılardan bunalan işadamlarının şikâyetleri ile sarsılmaya başladı. Bu koşullar altında Orta Avrupa burjuvazisinin gittikçe liberalizm ve milliyetçiliğe yönelmesi doğaldı. Kurulu düzen, iş adamlarının isteklerini karşılamak için önemli bir girişimde bulundu. Devletlerin en önemlilerinden bazılarının Prusya ile yaptığı anlaşmalar sonucunda, Orta Avrupa'nın tam merkezinde oldukça büyük bir serbest ticaret bölgesi oluşturarak 1834'te, Alman Konfederasyonu devletlerinin çoğunu kapsayan Gümrük Birliği (Zollverein) kuruldu. Yaklaşık 25 milyon Alman için Gümrük Birliği, siyasal birleşmenin yardımı olmadan sağlanan bir ticaret birleşmesinin gerçekleşmesi demekti. Ayrıca Prusya hükümeti, Orta Avrupa'nın egemen gücü olmak için Avusturya ile mücadelesinde yeni ve güçlü bir silah da kazanmış oluyordu. Bu noktada gene ikili kutuplaşmaya giden bir çıkar planı görülmektedir.
Fakat Gümrük Birliği, orta sınıfın ekonomik bütünleşmeye ilişkin en acil isteklerine karşılık vermekle birlikte, gevşek bir konfederasyonun yol açtığı maddi sakıncaların tümünün üstesinden gelemedi. Varlıklı ve eğitilmiş kesimin yakınmaları sürerken, kitleler toplumsal dağılmanın yarattığı baskılar altında gitgide daha huzursuz bir konuma geldiler.
Alman Konfederasyonu'ndaki bu yaygın hoşnutsuzluk, 1840'ların sonunda büyük bir patlamaya dönüştü. Büyük ekonomik bunalım, sanayideki gelişmeyi durdurmuş, kentlerde işsizliği artırmıştı. Kötü hasat mevsimlerinin birbirini izlemesi de geniş bir alanda büyük bir kıtlığa yol açmıştı. Orta Avrupa'da 4O'lı yıllarda görülen açlık, sanayi ve tarımdaki makineleşmenin doğurduğu işsizliğe eklenince, yoksul sınıflan açık başkaldırıya itti. Birçok ülkede açlık yüzünden önce tekil ayaklanmalar görüldü; ama 1848 başında Paris'teki Şubat ayaklanmasıyla Kral Louis-Philippe'in devrilmesi, Almanya’da da devrim yanlılarına cesaret verdi. (Heinrich A. Winkler, 2006:30)
Alman Konfederasyonu'na bağlı hükümetlere karşı da genellikle ılımlı, ama Berlin'de olduğu gibi bazen de kanlı ayaklanmalar patlak verdi. Baskıcı rejimin hükümeti istifa edince olayların daha da zirveye tırmanmasını önlemek için prensler muhalefetle barış yolunu seçtiler. Bakanlıklara ünlü liberaller getirildi, kişi hakları ile yasama organının yetkilerini koruyan siyasal reformlar yapıldı. En göze çarpan girişimlerden biri olarak Almanya'nın tümünü temsil eden bir ulusal meclisin oluşturulması ve böylece ulusal bütünlüğün sağlanması çabaları gösterilebilir. Ayaklanmalar yatıştıktan sonra seçimler yapıldı ve Frankfurt Ulusal Meclisi 18 Mayıs'ta toplanarak özgür ve birleşik bir Almanya kurmak amacıyla hazırlıklara başladı. Almanya'nın bölünmüşlüğüne karşı uzun süredir mücadele edenler, birkaç hafta içinde Orta Avrupa'da siyasal ve sosyal yaşamın temellerini yeniden kurarak kendilerini iktidarda buldular.
Fakat, başa gelen muhalefetin kendini hazırlıksız yakaladığını söylemek yanlış olmayacaktır. Elde edilen seçilmiş meclis gücünden nasıl yararlanılacağı konusunda, liberallerle radikaller arasında ciddi görüş ayrılıkları vardı. “Demokratik mi olalım Birlik mi olalım?” sorunsalı da kendi içinde birliğin nasıl sağlanacağı konusunda temel anlaşmazlık noktalarından birini oluşturuyordu : ‘İmparatorluğun hanedan gücünü sağlamış olan Avusturya mı, yoksa siyasal gücü ve merkezî konumuyla Prusya'nın mı yönetimde önder olacaktı?’ Winkler Almanya’dan bir ulus devlet ve aynı zamanda bir anayasa devleti yapma’ya niyetlenenlerin içine düştüğü açmazı şu sosyolojik saptamalarla özetlemektedir:
“Ulusal yapısı burjuvaziye oturulmuş Fransa’dan farklı olarak Almanya için birlik ve özgürlük isteyen bir kimse ise, neyin Almanya’ya ait olması gerektiğini önceden açıklamak zorundaydı. Ulusal bir Alman devletinin, Habsburg monarşisinin Almanca konuşulan kısmını kapsamak zorunda olduğu, ilk serbest seçilen mecliste önceleri tartışmasız kabul ediliyordu. İlk olarak 1848 sonbaharından sonra milletvekillerinin çoğunluğunda, Tuna kıyısındaki çok uluslu imparatorluğu parçalamanın, güçleri dahilinde olmadığı görüşü hakim oldu. Yani, Avusturya ile birlikte büyük bir Alman ulusal devleti için geçit olmadığından, ancak Avusturyasız ve küçük bir Alman ulusal devleti mümkündü. Bu da şu anlama geliyordu: Tacı atalarından devralmış Prusyalı bir imparatorun yönetiminde bir imparatorluk.”
Görüldüğü üzere ne monarşi, ne seçilmiş meclis Alman siyasal yapısına istikrar sağlayamıyordu.
Diğer bir taraftan, taşrada gitgide yoksullaşan ve makineli üretime karşı korunma isteyen işçi-köylüler ile kazandığı siyasal gücü, girişim özgürlüğüne dayalı bir sanayi kapitalizmini yerleştirme yönünde kullanmak isteyen burjuvazi arasında da ikiye bölünmüşlüğün çatışmaları mevcuttu.
Siyasi hesaplaşmasını mecburen seçim sonrasında meclis çatısı altında yapan Frankfurt Meclisinin destekçileri ve otoritesi gün geçtikçe azaldı. Bu sırada Devrim sonrası sarsıntıdan kurtulan sağ kanattaki güçler de bir karşıdevrim hazırlığına girişmişlerdi. 1849 baharında nihayet görüşmelerini tamamlayan Frankfurt Meclisi, halk tarafından seçilecek bir meclisle yetkileri sınırlanmış bir imparatorun başında bulunduğu federal bir birlik öneren anayasa taslağını ortaya koydu ve İmparatorluk tacı Prusya kralı Friedrich Wilhelm IV’e önerildi. Yetkilerinin çok kısıtlı olduğu gerekçesiyle bu liberal anayasa önerisi kral tarafından reddedilince, devrimci akımın son şansı da başarısızlıkla sonuçlandı: “Almanlar’a ne birlik ve ne de özgürlük gelmişti.” (Heinrich A. Winkler, 2006:31)
1850'lere gelindiğinde liberallerin başaramadığı birlik sağlama girişimini, bu sefer muhafazakâr devlet adamları üstlendi. Geçmişten bu yana iktidar çekişmeleri süre gelen Prusya ve Avusturya iktidar tutumlarından taviz vermeden, Almanya topraklarını bir yanda Prusya Birliği, öbür yanda da Alman Konfederasyonu arasında ikiye bölünme aşamasına, nerdeyse bir iç savaş tehlikesine kadar getirdiler. Bu gerginlik Prusyalıların da Kasım 1850'de Alman Konfederasyonu'nun yeniden kurulmasını kabul etmeleriyle son buldu; yani eski düzen, bütün çıkmazlarıyla yeniden kurulmuş oldu. Tarihe gericilik dönemi olarak geçen bu süreçte Alman Konfederasyonu, devrimin açıkça ortaya koyduğu reform gereksinmelerine kayıtsız kaldı.
Fakat 50'li yıllar siyasal açıdan bu kadar sönükken, öte yandan Orta Avrupa'da sanayi kapitalizminin büyük yükselişi bu dönemde gerçekleşmesiyle ekonomik açıdan bir o kadar önemli yıllar oldu. Siyasal ve toplumsal reformlarda başarısız kalan ulusal birikim, bütün gücünü maddi ilerlemeye sevk etti. Gümrük Birliği içindeki sanayi üretimi ve dış ticaret hacmi on yıl içinde iki kat arttı. Fakat bu parlak dönem, Amerika'dan ve Avustralya'dan altın akışıyla da körüklenen enflasyonist ve spekülatif eğilimler sonucunda 1857'de bütün kıtayı etkileyen bir mali çöküşle noktalandı.
Kırsal nüfusun hâlâ çoğunlukta olmasına rağmen Almanya, sanayi öncesi ekonomik yapıyı geride bırakmıştı; artık sanayileşme ve kentleşme süreci, dönüşü olmayan bir yola girmişti. Bu durumun kaçınılmaz olarak, siyaset üzerinde de belirgin bir etkisi oldu. Ekonomik güç tarımdan imalata, kırdan kente ve aristokrasiden burjuvaziye kaymayı sürdürdükçe, siyasal gücün de yeniden bölüşülmesi yönündeki baskılar ağırlık kazandı.
19. yüzyılın altmışlı yıllarında ise Almanya’nın birlik-özgürlük ikileminde ağır basan taraf bu sefer “birlik” oldu. Bu durum, Prusya Başbakan’ı Otto von Bismarck’ın, onunla Alman sorunsalını kendi tarzına göre çözdüğü “yukarıdan devrimin” sonucu olarak yorumlanmaktadır. Bismarck içerdeki siyasal güç sorusunu 1862–1866 arası yıllardaki Prusya anayasal çekişmesi yoluyla, yürütmenin yararına ve meclise karşı olarak çözdü. Dış siyasal güç sorununu 1866’daki savaş yoluyla (Avusturya’yı dışarıda bırakarak) küçük Almanya doğrultusunda ve 1870/71’deki Alman-Fransız savaşında, o zamana dek bir Alman ulusal devletinin oluşturulmasına karşı en büyük dış engel olan III. Napolyon’un Fransa’sına karşı kazanılan savaşla çözmüş oldu. (Heinrich A. Winkler, 2006:32)
1870/71’de Fransa’ya karşı zafer, İkinci Alman İmparatorluğu’nun kurulmasını ve I. Wilhelm’in, Versay’da imparatorluğunu ilan etmesini sağladı. Bismarck başbakan olarak kaldı ve aynı zamanda İmparatorluk Şansölyesi oldu. Yeni İmparatorluk (Reich), dört krallık, beş grandüklük, 12 düklük ve prenslik ile üç bağımsız kentten (Hamburg, Lübeck ve Bremen) oluşuyordu.
1848’deki Mart Devrimi’nin en azından bir amacına, Birlik’e, geç de olsa ulaşılmış olmuştur. Fakat meclise karşı sorumlu bir hükümet ile gerçekleşmesi umulan özgürlük talebi liberallerin isteğine göre çözülemezdi. Çünkü meclisleşme süreci, hem Prusya’nın muhafazakâr omurgasının – hanedanının, ordusunun, derebeylerinin, yüksek memurlarının– çıkarıyla, hem de Bavyera, Saksonya ve Württemberg gibi diğer Alman devletlerinin çıkarlarıyla temelden çelişiyordu. Bu devletler ellerinde Federal Konsey ile, Alman İmparatorluğu’nda yürütme gücünün önemli bir bölümünü oluşturan bir yapıya sahipti ve iktidarın doğası gereği bu güçten Federal Meclis yararına fedakarlık yapmak istemiyorlardı.
Bu çekişmeler içerisinde İmparatorluk Meclisi – sınırlanmış haklarla –seçilmiş halk temsilciliği olarak yeniden kuruldu. Ardından meclis Kuzey Almanya Konfederasyonu'nun 1867 anayasasını, imparatorluk anayasası olarak kabul etti. Fakat kabul edilen anayasanın zayıf yanı, meclisin yürütme üzerindeki yetkilerinin yeterince tanımlanmamış olmasıydı. "Sorumlu" olduğu belirtilen şansölyenin kime karşı sorumlu olduğu belli değildi; Bismarck, imparatora karşı sorumlu olduğunu ileri sürerken, liberaller sorumluluğunun meclise karşı olduğu görüşündeydi.
Öte yandan meclisin yapısına bakıldığında, temsilcilerin 25 yaşını doldurmuş erkekler için genel ve eşit seçim hakkı temelinde seçildiğini görmekteyiz. Winkler’e göre bu durum “Almanlar’a, o zamanlar İngiltere ya da Belçika gibi liberal örnek monarşilerin vatandaşlarının sahip olduklarından daha fazla demokratik haklar vermekteydi.” Bu nedenle, 19. yüzyılda Almanya’da seçim hakkının nispeten erken, idari sisteminse geç demokratikleştirildiği, eş zamanlı olmayan bir demokratikleşmeden söz edilebilir.
1871'den 1879'a değin, ulusal liberaller mecliste iktidar partisi gibi davrandılar ve imparatorluğun ilk dönemini büyük liberal reformlar çağına dönüştürdüler. Almanya, tek tip hukuka, tek tip paraya ve tek tip yönetime kavuştu. İmparatorluk bankası kuruldu; serbest girişim ve serbest dolaşım önündeki engellerin çoğu kaldırıldı, limitet şirketlere ve ticari ortaklıklara izin verildi. 1874'te basın özgürlüğü tanındı ve 1900'lere gelindiğinde tüm imparatorlukta geçerli olabilecek bir yurttaşlar yasasının hazırlıkları başlatıldı. En önemlisi, 1873'te yerel yönetim özerkliğinin sağlanmasıydı. Böylelikle kentler, genellikle büyük toprak sahiplerinden biri olan Landrat'lann denetiminden kurtuluyor, dünyada Almanya'nın öncülük ettiği yerel yönetimlerin gelişme yolu açılıyordu.
Önce eğitim-din çatışması sebebinden Katolik Kilisesi ile arası bozulan Bismarck’ın, sonraki yıllarda liberallerin kesesine dokunan ekonomik düzenlemeler yüzünden Ulusal Liberaller'le de arası açıldı Böylece, Bismarck 1879'da, Merkez Partisi'yle işbirliğine yöneldi ve saldırılarının bir sonraki hedefi sosyal demokratlar oldu. Üyeleri hâlâ meclis çatısı altında olan parti, yasa dışı ilan edildi. Öte yandan, 1880'lerin ilk yıllarında Bismarck, işçileri devletten yana çekebilmek için sosyal güvenlik önlemlerini geliştirdi. 1883'te bir sağlık sigortası yasası, 1884'te zorunlu kaza sigortası yasası çıkartıldı, emeklilik aylığı getirildi.
1871’de İmparatorluğun kurulmasından sonra, dış politikada tam bir tarafsızlık tutumu sergileyen Bismarck, komşu ülkelerle yaptığı, kimi zaman çelişkili görülen barış ve güvence anlaşmalarıyla da ülkede tam bir güvence ortamı sağlamayı başardı.
1988 yıllarında önce kendini destekleyen İmparatorların ölümü, sonrasında da 1890'da siyasal ortaklarının genel seçimleri kaybetmesi Bismarck'ın sarstı ve Demir Şansölye 1890'da istifa etti.
1890’dan 1. Dünya savaşı arifesine kadar Almanya’da yaşanan önemli gelişmeler şöyle sıralanabilir:
- 1898 ve 1900'de çıkartılan donanma yasaları ile Alman deniz gücü hızla gelişmeye başladı ve bu durum İngiltere ile dostluğun bozulmasının ana sebeplerinden biri oldu. Donanma projesinin savunucularına göre, büyük bir devlete büyük bir donanma gerekirdi. Bu donanmanın kurulması, demir çelik sanayisi için de düzenli iş demekti. Çok büyük ölçekte ele alınan bu projenin iki önemli etkisi olmuştur: Birincisi, 1909'a gelindiğinde, İngiliz Kraliyet Donanması ile neredeyse eşit bir güce erişilmişti ki bu, İngiltere'de endişe uyandırmaya yeterli bir nedendi. İkincisi, donanmaya mali kaynak sağlanması sorunu, dolaysız vergiden yana olan Merkez Partisi ile, dolaylı vergileri savunan muhafazakarların arasını ciddi biçimde açtı. Sonuçta, bütçe muhafazakarların isteğine göre düzenlendi ve donanmanın kaynakları büyük ölçüde devlet borçlanması ile sağlandı. Sonuçta, I. Dünya Savaşı sırasında Alman ekonomisinin temel özelliği olacak enflasyonist eğilimlerin de ilk adımı atılmış oldu.
- 1905'te Fas'ı ziyareti sırasında II. Wilhelm, Almanya'nın, Fransa'dan bağımsızlığını kazanmaya çalışan Fas'ı desteklediğini ilan etmesi I. Fas Bunalımını doğurdu.
- İngiliz-Alman ilişkileri de giderek kötüleşti ve Almanya'nın giderek genişleyen donanma programına yanıt olarak, 1909'da İngiltere de kendi gemi inşasına hız verdi. İlişkilerin gerginliği bunalım noktasına çıktı.
- 1908'de Bosna-Hersek'in Avusturya-Macaristan tarafından alınmasını desteklenince, Rusya ile de ilişkiler bozuldu.
- 1911 yılındaki II. Fas Bunalımı Almanya, Kongo'nun bir bölümünü kazandırmakla birlikte, uluslararası gerilimin artmasına büyük katkıda bulundu.
- Savaştan hemen önceki yıllarda, Alman iç politikası ise tamamen tıkanmış durumdaydı.
- Dünya Savaşı
Temmuz 1914'te, Avusturya arşidükü Franz Ferdinand'm öldürülmesi ile başlayan bunalım, Alman devlet adamlarını hazırlıksız yakalamış, Avusturya-Macaristan'ın yanında yer alıp almama konusunda karar vermeye zorlamıştı. Avusturya'ya, Sırbistan'a karşı harekete geçme izni verirken de, olası bir Rus müdahalesi karşısında Avusturya'yı desteklemeyi üstlenirken de savaşı seçtiklerinin farkında değildiler.
Alman genel kurmay başkanı Helmuth von Moltke, Almanya'nın tek şansının, Ruslar hazır olmadan Fransa'yı yenik düşürmek olduğu görüşündeydi. Rusya'da seferberlik ilan edildiğine göre, Almanya hiç vakit yitirmeden hem Fransa'ya hem de Rusya'ya savaş ilan etmeliydi. Hükümet bu savaşa fazla karşı çıkamadı ve sonunda, İngiltere'nin Almanlara karşı savaşa girmesine yol açan Belçika harekâtını onayladı.
Savaşın kısa süreceğine inanan Alman Yüksek Komutası’nın planları kısa sürede bozuldu: Paris'i ele geçiremeyen Almanya, Belçika ve Kuzey Fransa boyunca uzanan bir hattı tutmak zorunda kaldı. Ama Rusların Tannenberg'de yenilmesi, Almanya'ya, savaşın görünüşteki amacı olan güvenliği sağlamıştı. 1917 yazına değin her an, statükoya dayalı bir barış anlaşması için görüşme masasına oturabilirdi. Ama Alman sanayisinin gelişimini baltalayacak ve ülke içinde siyasal bir devrime yol açabilecek böyle bir barışın o günlerde Almanya tarafından kabul edilmesi olanaksızdı. Moltke'den sonra Genel Kurmay başkanı olan Erich von Falkenhayn, Batıdaki İngiliz-Fransız saldırılarını etkisizleştirmeyi başardı; doğuda da Galiçya'ya giren Ruslar geri püskürtüldü, Sırbistan alındı (1915 sonbaharı). Osmanlı Devleti'nin (1914) ve Bulgaristan'ın da (1915) Müttefiklere katılması ile Almanya, Basra Körfezi'ne kadar uzanan bir kara bağlantısı elde etmiş oldu. Böylece, savaşın ikinci yılında Almanya, kaynaklarını ciddi biçimde harekete geçirerek organize olmuştur.
Fakat 1916'da, Almanları da Fransızlar kadar yıpratan Verdun Savaşı (şubat-haziran) uzayınca ve Jutland deniz savaşında İngiliz Donanması’nı çökertme planı başarısızlıkla sonuçlananınca Falkenhayn görevden alındı, yerine getirilen komutanlarla orta yolcu bir barış sağlama olasılığı ortadan kalktı ve Almanya'da ciddi bir siyasal bunalım ortaya çıktı.
Ocak 1917'de, sınırsız denizaltı savaşı başlatma girişimi, hem İngiliz konvoy sistemi ile başarısızlığa uğratıldı, hem de Amerika Birleşik Devletleri'ni (ABD) Almanya'ya karşı savaşa girmesine neden oldu. 1916-17 kışında yiyecek sıkıntısı ve savaş yorgunluğu başladı. Rusya'da Şubat 1917'de patlak veren devrim, Almanya'da, da sol eğilimlerin canlanmasına yol açtı. Merkez Partisi savaşa şiddetle karşı çıkarak bundan siyasal yarar sağlamaya çalıştı.
Alman İmparatorluğu, bir yıl daha bir başarı yanılsamasıyla oyalandı; batıdan gelen saldırılar önlendi, 1917 Ekim Devrimi'nden sonra, Rus birlikleri de dağıldı. Bolşevikler'in imzaladığı Brest-Litovsk anlaşması ile Rusya 56 milyonluk bir nüfusu, demir üretiminin yüzde 79'unu ve kömür üretiminin yüzde 89'unu yitirdi. Mayıs ayında Romanya, Almanya'ya ekonomik bakımdan boyun eğmesi anlamına gelen bir barış antlaşmasını kabul etti. Böylece birkaç ay için Almanya, Ren'in doğusundaki Avrupa'yı bütünüyle ekonomik egemenliği altına almış oldu. Fakat asıl savaşın sonucunu, batıdaki zaferi kimin kazanacağı belirleyecekti. 1918'de imparatorun şerrine rağmen "İmparator'un Savaşı" olarak adlandırılan bir saldırı ile nisanda İngilizler, mayıs sonunda da Fransızlar yenildi; fakat bu galibiyetler gene de belirleyici zaferler değildi. Temmuzda Fransızlar karşı saldırıya geçildiğinde, İngilizlerin toparlanmış, Bulgaristan'ın çökmüş olması ve Avusturya-Macaristan'ın da çökmek üzere oluşu, Almanya’yı acilen bir ateşkes istemeye mecbur bıraktı. Ocak 1918'de On Dört İlke'yi açıklamış olan ABD başkanı Wilson'la ilişki kuruldu.
Ekim ayında siyasal önderlere savaşın kaybedildiği bildirildi. Kasım başında Osmanlı Devleti ve Avusturya da teslim oldu. 4 Kasım'da Almanya'da devrim patlak verdi; II. Wilhelm'in tahtı bıraktığı ilan ederek Hollanda'ya kaçtı. 11 Kasım'da ateşkes imzalandı. Sosyal demokrat Philipp Scheidemann, Sovyet cumhuriyeti ilan edilmesini önlemek amacıyla 9 Kasım'da cumhuriyet ilan etti. Ocak'ta bir kurucu meclis toplama hazırlıklarına girişti. Bu arada çalkantılar giderek arttı, 6-15 Ocak arasında Berlin'de sokak çatışmalarına dönüştü. Sonuçta, toplumsal devrim yenilgiye uğramış, İmparatorluk Almanyası'nın ekonomik düzeni ile askeri değerlerini koruyacak bir cumhuriyetin yolu açılmıştı.
Winkler’in ifadesine göre “1918/19 Alman Devrimi, dünya tarihinin büyük ya da klasik devrimleri arasında sayılamaz.” Çünkü, Fransız Devrimi ya da Rus Ekim Devrimi tarzındaki gibi kökten bir siyasi ve toplumsal kırılma için, “1918 dolaylarındaki Almanya fazla ‘modern’ sayılırdı. Ulusal düzeyde yaklaşık yarım yüzyıldır erkeklere genel eşit seçim hakkı tanıyan bir ülkede devrimci bir eğitim diktatörlüğünün oluşturulması değil, ancak daha fazla demokrasi söz konusu olabilirdi.” (2006: 33)
Ulusal Meclis, 6 Şubat 1919'da Weimar'da toplandı, Ağustos 1919'da kabul edilen yeni anayasayla kurulan cumhuriyette federal yapı korunmakla birlikte merkezî hükümet, imparatorluk dönemine oranla çok daha güçlü duruma getiriliyordu. İmparatorluk’tan Weimar Cumhuriyeti‘ne geçişte sağlanan bu devamlılık dikkate çekiciydi. Halk tarafından seçilen İmparatorluk Başkanı makamı öylesine kuvvetli yetkilerle donatılmıştı ki, daha o zamanlar bir “imparator yedeğinden” ya da bir “yedek imparatordan” söz ediliyordu. İmparatorluk’tan ahlaki olarak da bir kopma olmadı. (Winkler, 2006: 33)
Yeni Alman Cumhuriyeti demokratikti, ama sosyalist değildi. Denetimi giderek daha küçülen bir grubun elinde yoğunlaşan karteller ve büyük ortaklıklar gene Alman sanayisine egemendi. Sanayiyi kamusal denetim altına almaya ve tarım alanındaki büyük mülkleri dağıtmaya yönelik kapsamlı bir programın olmayışı, iki önemli sonuç doğurmuştur: İşçi sınıfı, siyasal ve ekonomik durumunu düzeltmekle birlikte, hoşnutsuzluğunu sol muhalefeti artırarak sürdürdüğü için hem sosyal demokratlar hem de cumhuriyetçiler zayıf düşmüştür. Bu arada ekonomik iktidar, cumhuriyete açıkça karşı olanların ya da cumhuriyeti bir oranda desteklemekle birlikte daha otoriter yönetim biçimlerini yeğleyenlerin elinde kaldı.
28 Haziran'da İmzalanan Versailles Antlaşması’nın ‘barış’ koşulları ise hem toprak kaybı, hem ekonomik yükler hem de siyasal bazı kısıtlamalar açısından oldukça ağırdı:
- Alsace-Lorraine'i Fransa'ya;
- yukarı Silezya'yı, Posen'in çoğunu ve Batı Prusya'yı Polonya'ya;
- kuzey Schleswig'i Danimarka'ya;
- üç ufak sınır bölgesi Belçika'ya veriliyordu
- Danzig bağımsız bir serbest kent olacak;
- Doğu Prusya ülkenin bütününden Polonya Pomeranyası ile ayrılacak ve,
- Meme, Litvanya'ya verilecekti.
- Avusturya'nın Almanya ile birleşmesi, özellikle yasaklanmıştı.
- Alman sömürgelerinin tümü İtilaf Devletleri'ne devredilecek,
- Ren'in sol (Alman) ve sağ yakalannda 50 km'lik bir şerit süresiz olarak silahtan arındırılacaktı.
- Zengin Saar bölgesi 15 yıllık bir süre için Milletler Cemiyeti tarafından yönetilecek,
kömür madenlerini ise Fransa idare edecekti.
- Antlaşma koşullanna uyulmasını garantilemek amacı ile, İtilaf Devletleri birlikleri, Ren'in sol yakasını 5-15 yıllık bir süre için işgal edecekti.
- Alman Ordusu yüz bin kişiye indirilecek, genel kurmayı dağıtılacak, savaş donanımı teslim edilecek ve cephane üretimi kesinlikle durdurulacaktı. Donanma da benzer biçimde kısıtlanıyor, askeri uçaklara izin verilmiyordu.
- Savaş tazminatlarıyla ilgili karar, 1921'e değin ertelenmişti, ama Almanya, altınla 20 milyar mark değerinde bir ön ödeme yapacak, ayrıca mal ödemelerinde bulunacaktı.
- Başka ülkelerle savaş öncesinde yapılan ticari anlaşmalar iptal edilecek, Almanya'nın yurt dışındaki yatırımlarına el konacak, ticaret filosu da savaş öncesinin onda birine indirilecekti.
Anlaşmanın bu ağır koşullarla imzalanması hükümet içinde istifalara neden oldu; sosyal demokratlarla Merkez Partisi'ne dayalı yeni bir hükümet kuruldu, fakat müttefiklerin bu ölçüde küçük düşürücü bir barış antlaşmasında ısrar etmesi, cumhuriyet rejimini ciddi biçimde zayıflattı.
Öyle ki “Alman ordusunun savaşı yitirmediği ama cumhuriyetçiler, sosyalistler ve Yahudiler tarafından arkadan vurulduğu efsanesi” cumhuriyetin düşmanlarınca gitgide benimsenip, yıpratma politikası olarak kullanılıyordu.
Savaş sonrası Alman ekonomisinin düştüğü felaket durumu da ayrıca detaylı incelenmelidir:
1920-23 arasındaki bunalım yıllarında iki işçi ayaklanması daha oldu. Ama asıl tehlike sol kanattaki sosyal demokratlardan değil, sağ muhafazakârlardan yöneliyordu. Dışarıdan askeri darbe girişimleri bir yana meclis çatısı altındaki milliyetçiler sürekli olarak cumhuriyete saldırıyordu; ama kuzeydeki Alman Irkçı Özgürlük Partisi ve Adolf Hitler'in Münih'teki Nasyonal Sosyalist Alman İşçi Partisi’ne göre bu saldırılar bile yetersizdi. Yahudi düşmanlığını, anti-komünizmi ve ateşli milliyetçiliği yapısında birleştiren ve cumhuriyeti devirmeyi amaçlayan bu gruplara yakın çeşitli paramiliter örgütler de vardı. Kışkırtıcı çetelerden oluşan bu yeraltı dünyası, Nazi hareketini güçlendiren verimli bir toprak oldu.
İtilaf Devletleri Tazminat Komisyonu, 27 Nisan 1921'de Almanya'nın ödemesi gereken tazminat miktarını 132 milyar altın mark olarak belirledi.
Savaşı hemen izleyen yıllarda, yüksek tazminat ödemelerini gerçekleştirmek ve bütçe açıklarını kapatmak amacıyla karşılıksız para basımının yol açtığı enflasyon olağanüstü boyutlara ulaştı. 1922 yılı içinde, 1 ABD dolarının karşılığı 162 marktan 7.000 marka yükseldi. Durum, Fransızları Ruhr'u işgali ile daha da ciddileşti. Hükümet, Fransızların ve Belçikalıların madenleri ve fabrikaları çalıştırma girişimlerine karşı pasif direnişe geçilmesini istedi ve tazminat amacıyla yapılacak tüm nakliyatı durdurdu. İşgal kuvvetleri buna, kitlesel tutuklamalarla ve yalnızca Ruhr'u değil, işgal altındaki Ren bölgesinin büyük bölümünü Almanya'nın bütününden koparan bir ekonomik ambargoyla karşılık verdiler.
Bu, 1921'de yapılan plebisit sonucunda ve Milletler Cemiyeti karan ile yukarı Silezya'nın kömür madeni ve sanayi alanlarını da yitirmiş olan Alman ekonomisi için gerçek bir felaket oldu. 1 Temmuz 1923'te 1 ABD doların değeri 160.000 markken, 20 Kasım 1923'te 4.200.000.000.000 mark oldu. Ticaretin yerini takas aldı ve açlık yüzünde yer yer ayaklanmalar baş gösterdi.
Bu kaos ortamından en çok aşırı uçtaki partiler yararlandı.
Almanya’nın takip eden 20’li yıllarda toparlanması Stresemann sayesinde gerçekleşti: enflasyon sorununa el atıldı, karşılığında ülkenin bütün sanayi ve tarımsal kaynaklarının ipotek edildiği yeni bir para birimini olan Rentenmark azar azar piyasaya sürülmeye başlandı. Mali denge giderek rayına oturdu ve Ağustos 1924'te merkez bankası (Reichs-bank) hükümet denetiminden bağımsız hale getirilerek değeri 1.000.000.000.000 eski marka eşit yeni bir para birimi, Reichsmark çıkarıldı. Çoğunluğu kısa vadeli borç biçiminde olan yabancı yatırımlar Almanya'ya yeniden akmaya başladı. Sanayi yeniden donatıldı, üretim hızla gelişti ve işsizlik azaldı. Tazminatlar sorunu, Almanya'nın da katıldığı bir komitenin çalışmaları sonucunda, 1929'da kesin olarak çözüme bağlandı.
Bu dönemde işgal kuvvetleri de kademeli olarak ülkeden çekildi. Ocak 1927'de itilaf Devletleri Askeri Denetim Komisyonu ülkeden ayrıldı. Tazminatlar konusunda anlaşmaya varılması üzerine Haziran 1930'a değin Ren bölgesinin tümüyle boşaltılacağı sözü verildi.
Fakat, Parlamenter demokrasi olarak Weimar demokrasisi yalnızca on bir yıl yaşayabildi.1920'lerin sonunda Almanya'da görülen gelişme, büyük oranda yabancı krediye bağlıydı. Ama bu krediler, daha 1929'da geri çekilmeye başlanmıştı. New York Borsası'nın çöküşü ve dünya çapında bir ekonomik bunalımın başlaması üzerine Almanya'da görülen ekonomik çöküntü, başka bütün ülkelerde görülenden daha ağırdı. 1930 Mart sonunda sosyal demokrat Hermann Müller başkanlığındaki son çoğunluk hükümeti, işsizlik sigortasının iyileştirilmesiyle ilgili bir tartışmadan ötürü dağıldı. Bunalımın kısa dönemli siyasal etkisi, gerek solda gerekse sağda aşırı partileri destekleyenlerin önemli ölçüde artması oldu. 14 Eylül 1930’daki parlamento seçimlerinde Adolf Hitler’in nasyonal sosyalistleri (NSDAP) en güçlü ikinci parti konumuna yükseldi.
Dipnotlar:
(1) Tatsachen über Deutschland, Editor: Peter Hintereder, Frankfurter Societäts-Druckerei GmbH 2006 (‘İşte Almanya’ isimli Türkçe versiyonu sf:36)
(2)1960-1815 ve 1815- 1930 arasında anlatılan Almanya tarihi genel noktalarında Ana Britannica : Genel kültür ansiklopedisinden yararlanılmış, yer yer alıntı ve özet yapılmıştır.
Makalenin devamı için >>>
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder